دوتار ازدیرباز درموسیقی مازندران نقش برجسته ای داشته است ؛ فرایند آن نوازندگانی برخاستند که خودشان هم دوتار می سازند وهم می نوازند .
به جهت ویژگی خاص دوتار وفراهم بودن امکانات اولیه ی ساخت وبه عبارتی سادگی ساختمان دوتارمنطقه ی مازندران واز طرفی گسترش آموزشگاه های موسیقی در استان مازندران واقبال وتوجه علاقمندان زیاد به یادگیری این ساز سبب شده تا افراد متعددی به ساخت این ساز روی آورند ونتیجه ی آن شکل های مختلف این ساز باسلیقه های متفاوت وابعاد نامشحص وبدون آگاهی ازویژگی های صوتی ساز منطقه به بازار مصرف عرضه شده وفضای نا مناسبی را برای شناخت هنرجویان وعلاقمندان این رشته فراهم ساخته است .
ازسویی دیگر گروه های مختلف موسیقی برای ایجاد تنوع صدا وامکانات صوتی متفاوت ؛ پرده های دوتار راهم دست کاری کرده وبدون توجه به رپرتوار دوتارمنطقه ی مازندران باز هم به زعم نا آگاهی خودبرتوانایی دوتار افزودندوهرچه تصور می کنند با این ساز می نوازند ومی خوانند.
دراین مقاله قصد واکاوی دوتار مازندران وویژگی های ساختاری این ساز و رنگ صوتی آن واشکال مختلف این ساز را در سال های متوالی ساخت وتغییر آن مورد بررسی قرار خواهیم داد.
اگرچه موسیقی حد ومرز خاصی را نمی طلبد ولی عوامل زیادی دربازشناسی و تفکیک موقعیت های جغرافیایی هرمنطقه نقش جدی ایفا میکنند تا مرزبندی مشخصی را برای سازهای آن مناطق تعیین نمایند.دوتارمازندران نیز از این قائده مثتثنی نیست ، طول وعرض کاسه ی طنینی دوتار، طول دسته دوتار ، نحوه ی نواختن وسونوریته ی این سازو آکسانهای جملات موسیقی وتاکید واژگان وگویش خاص مازندرانی و ریتم های رایج ونهایتا خاستگاه اصلی موسیقی این منطقه ، همه وهمه در رنگ صوتی این ساز تاثیر به سزایی گذاشته وتفاوت دوتار مازندران را با مناطق مختلف بسیارروشن ساخته است .
بطور کل دوتار مازندران ازیک کاسه ی طنینی یک تکه وصفحه ای صاف هردو از جنس چوب توت ودسته ای از جنس چوب گردو ساخته می شود و ابعاد آن درسازهای نظام شکارچیان وصفی الدین محمدی ودیگر نوازنگان گذشته به درستی تعریف شده است .
پرده های دوتار هم به اقتضای اجرا در دستگاه شور از 5 پرده تا 7 پرده متغیر است که به ترتیب فواصل شور دو پرده بندی می شود ، بعد از نت آزاد ( دست باز ) دو C - پرده اول ر کرن - پرده دوم می بمل - پرده سوم فا – پرده چهارم سل – پرده پنجم لا بمل – پرده ششم سی بمل و پرده هفتم دو می باشد .
دو رشته سیم سفید هردو از جنس سیم های اول تار وسه تار ، سیم اول دست باز دو وسیم دوم دست باز سل به فاصله چهارم درست کوک می شوند . حالت دست باز نت دو شاهد شور دو وگردش ملودی بر روی آن ، دستگاه شور قابل اجرا می باشد ، اولین پرده روی دسته ساز ( ر کرن ) شاهد دستگاه سه گاه وقطعات و ترانه هایی مانند لاره لاره در این محدوده اجرا می شوند ، دومین پرده روی دسته ساز ( می بمل ) شاهد آواز بیات ترک وترانه هایی مثل لمپاسو ونغمات مشابه آن اجرا می شوند ، سومین پرده روی دسته ساز ( فا ) شاهد آواز ابوعطا ونغماتی از این دست در این منطقه اجرا می شوند ، چهارمین پرده روی دسته ساز ( سل ) شاهد آواز دشتی وبه دنبال آن پرده های پنجم وششم وهفتم گستره ی دستگاه شورو آوازهای مورد نظر را در برخواهند گرفت .
این ساختار از دیر باز در تاریخ وفرهنگ صوتی دوتار این منطقه شکل گرفته وجزو رپرتوار اصلی دوتار طراحی شده است از این روی هرگونه نگاه غیر به این ساختار تاریخی و فرهنگی کاملا اشتباه و دور از آگاهی وشناخت قوائد فرهنگی منطقه می باشد ، وآسیب بزرگی برپیکره ی موسیقی بومی منطقه وارد آورده وجبران آن بسیار سخت وغیرممکن خواهد بود .
نكته اي كه در اين برخورد بسيار پراهميت است، جان مايه قومی و آئيني اين هنر است كه آن رابه منطقه ی مازندران اختصاص داده وباحفظ تمام نکات ذکر شده آن را مازندراني نگه دارد . هر ساز بومي تنها مي تواند در چارچوب انديشه و تفكرات موسیقی منطقه راه خود را باز يابد و با دانش امروز به بدرستی به جامعه معرفی شود. بي شك در اين ميان سازندگان ساز بار سنگيني را به دوش مي كشند.درادامه ی مطالب به چند نمونه ازساز دوتار ساخته ی افرا متعددد با ویژگی های متفاوت آنها مورد بررسی قرار می گیرد.
دوتار نظام شکارچیان :
همانطورکه ازشکل آن پیداست ساختمان ساده وکاسه ای کشیده وکوچک وکم عمق وبه تناسب آن دسته ای کوتاه بطوری که طول دسته دوبرابر کاسه می باشد وقراگرفتن ساز در بغل نوازنده بسیار راحت انجام می پذیرد . ازآنجا که نظام شکارچیان بعنوان شاخص ترین نوازنده دوتار مازندران می باشد ساز او به عنوان مرجع والگوی ساز دوتار مازندران است وبه لحاظ فرهنگی دارای قدمت دیرینه ای است وحفظ این الگو نیز جزووضایف انسانی ماست ومعرفی آن به نسل آینده ازضرورت های مهم فرهنگی دراین عرصه است.
نظام شکارچیان
نمونه ی دیگر دوتار صفی الدین محمدی است این ساز هم باشباهت به سازنظام درتصویر به درستی پیداست که ازکاسه ای کوچک وبه ابعاد ساز نظام بسیار نزدیک است.
صفی الدین محمدی
این دونوازنده تقریبا دریک دوره ی مشترک ، نظام درمنطقه ی شرق مازندران وصفی الدین درمنطقه ی میانه ی مازندران می زیستند وسال های نوازندگی آنها دردهه های 30 و40 و50 بوده است .
رمضان ( ارزمون ) شکارچیان منطقه زاغ مرز
ارزمون شکارچیان یکی دیگر از بازماندگان نسل گذشته دوتار نوازی مازندران است دوتار اوکاملا الگوی دوتار نظام شکارچیان می باشد واز صدای بسیار مشابهی برخوردار است.
محمدرضااسحاقی از دیگر نوازندگان وسازندگان مطرح ساز دوتار مازندران است که سازهای ساخت این هنرمند درابعاد و شکل های مختلفی دراختیار هنرجویان وعلاقمندان این رشته قرار دارد.با بررسی کوتاه به ساختمان ساز اسحاقی این نکته قابل توجه به می رسد که هم کاسه وهم دسته ی ساز آنچنان که باید از شکل مشخص گذشته پیروی نمی کند وبا تغییرات زیاد ، شکل های متفاوتی از این ساز راساخته ویا می سازد.به نمونه هایی از ساز دوتار ساخته ی محمدرضا اسحاقی در سال های متمادی توجه کنید.
محمدرضااسحاقی نوازنده وسازنده ی دوتار مازندران
کارگاه ساز محمدرضا اسحاقی
نمونه ی دیگراز ساز دوتار ساخت محمدرضا اسحاقی ، این ساز ازابتکارهای شخصی خود اوست .
نمونه ی دیگراز ساز دوتار ساخت محمدرضا اسحاقی باکاسه ودسته ای بزرگ تر
نمونه ی دیگراز ساز دوتار ساخت محمدرضا اسحاقی باکاسه ودسته ای مطابق با ساز نظام شکارچیان
دوتار احسان باقرنیا ازهنرمندان ونوازندگان وسازندگان دوتار مازندران منطقه ی زاغ مرز
دوتار نصیر شیردل ازهنرمندان ونوازندگان دوتار مازندران ( سازی بسیار خوش صدا )
نمونه ای از ساز دوتار ساخت قلی گرگانی
مسلم فهیمی ازنوازندگان دوتار مازندران ( دوتارساخت قلی گرگانی)
محمد مهدی نوزری عباسی یکی از هنرمندان دوتار نواز مازندران ( دوتاری با کاسه ای متوسط )
بامشاهده ی ساده به ساختمان این سازها بعد از نظام وصفی الدین ، به نظر می رسد کاسه ی ساز دوتار کمی از ساختمان اولیه ی خود دور گشته است . هماانگونه که اشاره شد هر ساز بومي تنها مي تواند در چارچوب انديشه و تفكرات موسیقی منطقه راه خود را باز يابد و با دانش امروز به بدرستی به جامعه معرفی شود. بدیهی است سازندگان ونوازندگان ساز دوتار بار سنگيني را به دوش مي كشند و درمعرفی آن به نسل آینده نقش بسیار مهمی را ایفا خواهند کرد . امیدواریم با توجه به ضرورت واهمیت این مقوله ی مهم فرهنگی هنرمندان این رشته با مطالعه وتحقیق بیشتر بستر مناسبی را برای آیندگان فراهم سازند .
نبی احمدی اسفند 1393